بوته جقه

بوته جقه

بوته جقه یکی از گرانبها ترین و قدیمی ترین میراث به جا مانده از گذشتگان و هنر آنها نقوش سنتی است.نقوشی که ریشه در دل فرهنگ ما دارد نقوشی که با قلب تاریخ تپیده تا به امروز به زندگی ادامه داده . یکی از این نقوش بوته جقه یا بته جقه است

معنی لغوی بوته چیست

بوته به معنی یک دسته برگ است که ساده ترین شکل آن شباهت زیاد به برگ دندانه دار دارد. این نقش طبق عقاید باستانی نماد فنا ناپذیری است. بته عنصری تزئینی است که ریشه ای بسیار غنی و پیچیده در ایران دارد که به شکل میوه درخت کاج ، سروی خمیده ، بادام است.

البته عده ای هم آن را نمادی از قطره باران و نیز اشک چشم می شمارند و حتی عده ای آن را نوعی طوطی ماده هندی به نام سوگی دانسته اند . به هر حال بته را بیشتر به درخت وگیاه ربط داده اند.
دهخدا  بته جقه یا پرک را زیوری ساخته شده از پر پرندگان می‌داند که بر بالای کلاه پادشاهان ایران نصب  می‌شده است. این نقش بعدها در شرق رواج زیادی یافت.
عده ای دیگر بر این قول اند که نقش “بته جقه” نمادی از شکل و حالت شعله‌های آتشکده‌های زرتشتیان در ایران است. عده ای نیز آن را به شکل میوه درخت کاج،  بادام، میوه صنوبر می دانند.

بر اساس نتایج محققین و مورخین بوته جقه نماد سروی است که در برابر وزش باد قامت خم کرده، که نشانه ای از هنر ایرانیان و حکایت‌کننده از راستی و تواضع ایشان است.
سرو ایرانی به عنوان نماد استقامت و سرفرازی ایرانیان توصیف می شود. درخت سرو از درختانی است که ریشه در فرهنگ ایرانی داشته و جایگاه ویژه‌ای در میان مردم دارد. این درخت به عنوان یک درخت همیشه سرسبز و استوار حتی در سرما پایداری می‌کند.

بته جقه نقشی است که در تاریخ هنرهای سنتی همیشه مورد توجه بوده و در تزیین انواع صنایع دستی به ویژه پارچه، قالی و گلیم، کاشی سفال، شال‌بافی، نساجی، خاتم، تشعیر و زربافی در اندازه‌ها و اشکال گوناگون سهم زیادی دارد.

انواع بته جقه

مردم ایران با عشقی که به اختراع انواع  مختلف اشکال هنری و پیچیده دارند، اشکال گوناگون بوته جقه را به وجود آورده‌اند و بر آن‌ها نام‌های مخصوص گذاشت‌ند.بته جقه ها از نظر طرح و نحوه قرارگرفتن در کنار یکدیگر، نام های مختلفی دارند.

مانند : بته میری (کاج کوچک)، بوته ترمه‌ای (کاج متوسط)، بوته خرقه‌ای (کاج بزرگ)، بوته بادامی (کاج بادامی شکل) ، قلمکار، هشت پر کردستانی، قهر و آشتی، بته افشاری یا قباد خانی، مادر و فرزند و بته شاخ گوزنی .

بته های پرکاربرد در پته دوزی کرمان عبارتند از :

بته های قهر و آشتی :

در این طرح بر خلاف شیوه معمولی قالی که بته ها در کنارهم ردیف می شود و سر همه آنها به یک سو است ـ هر ردیف از بته ها را در جهتی مخالف ردیف قبلی نقش می کنند.(همانند حاشیه تصویر زیر)

بته مادر و فرزند :

در بته های مادر و فرزند ، بته کوچک درکنار یا درون بته بزرگ قرار می گیرد؛ در بته های مادر بچه های دوقلو، دو بته کوچک و به هم چسبیده از میان یک بته بزرگ بیرون آمده است .

قدمت بته جقه :
در سال ۱۹۴۹ میلادی توسط باستان‌شناسان روسی در کنار قالی پازیریک و دیگر چیزها، قمقمه‌ای چرمین به دست آمد که روی آن را با نقش بته آراسته اند. کهنگی آن را با آزمایش‌های علمی نزدیک به ۲۵۰۰۰ سال تخمین زده‌اند. این کهن‌ترین سندی از این نقش است که تاریخ آن را نشان می‌دهد.

سیر تحول بته جقه در ایران
بته ای که ازهزاره هشت قبل از میلاد تا دوره هخامنشی درهنرها به کار برده می شود، بیشتر بته بادامی بود و تعداد کمی از آنها خمیده هستند . از نمونه های یافته شده که شاید اولین بته مشاهده شده در تاریخ هنر ایران است ، نمونه ای که یافته شده در پیکر کنده های آشوری ایلامی متعلق به سه هزار فبل از میلاد است و گلدانی را می بینیم که دو عدد برگ بته مانند از آن آویزان است .

نقش برجسته مذکور هم اکنون در موزه بغداد است سیر وتحول و تطور سرو به صورت نگاره بته ای فرآیندی است بسیار طولانی و پر پیچ وخم که قابل تفکیک به مراحل قبل از اسلام و بعد از اسلام است . وجه تمایز مرحله یکم در منزلت خاص سرو بوده به عنوان درخت مقدس و یک مظهر رمزی ، مذهبی و نشانه ای ازخرمی و همیشه بهاری و نیز مردانگی که سر آغاز آن هنر ایلامی – عاشوری و سرانجام آن هنر هخامنشی است اما در ادوار پس از اسلام مفهوم مقدس خود را از دست داده و صرف یک نقش سنتی در هنر ها به کار می رود.

هخامنشیان :

بر روی حجاری ها ، و جامه های مختلف طلایی ، وسایل رزم ، گلدان و زینت آلات می توان دید که بته ها در این دوره کم کم خمیده می شوند .

اشکانیان :

نمونه های بسیار کمی از آثار هنری و متنوع ایرانی در دست است . در نقوش دوره اشکانی طراحی برگه با دم برگی بسیار نازک شبیه بته جقه دیده شده است.

ساسانیان :

در این دوره تنوع آثار را می توان در ظروف نقره ای و طلایی ریتون ، شمشیر ، انواع بافته ها ، معماری ، کچ بری و زیورآلات می توان دید دراین دوره درزمینه نقوش بته جقه ای بیشتر از فرم بته های دیگراستفاده شده و تنوع فرم بسیاراست .

فرم بادامی سرو کاج خرمی و … قابل توجه است که حتی علامت مخصوص ساسانیان نیز بر طبق نظر برخی مورخان و محققان از فرم بته گرفته شده و بیشتر توجه هنرمندان این دوره استفاده از جقه در طراحی اشکال دیگر است مانند بال و پر پرندگان و ایجاد ترنج از ترکیبات بته جفه ای در حجاری های طاق بستان در دوره ساسانی حدود ششصد میلادی در اطراف نقش یک سیمرغ تزئینی مشاهده می گردد

که بسیار شبیه به طرح بته جقه یا همان سرو که تارکش را باد خم کرده است وجود دارد .
قابل ذکر است که این نقوش بر روی جامه شاه که سوار بر اسب است ، نیز نقش گردیده بنا براین نقش بر روی پارچه های آن دوره استفاده شده است و در دوره ساسانی نقش بته با طرح جانوران است.

سقوط ساسانیان و ظهور اسلام :

از این دوره به بعد بته مفهوم اصلی خود را از دست می دهد . در مورد پیشینه تاریخ بته در هنر مردم ایران نوشته اند که از زمان خلفای عباسی این نقش خصوصا در طرح های قالی مورد استفاد قرار گرفته شده است.

پس از اسلام سرو به نگارهای زینتی بدل می شود و همچون از ما هیت وبار مذهبی خود تن رها می کند .

از قالب اصلی و طبیعی خود بیرون امده و به صورت بسیار ساده که تنها با دو خط منحنی پیوسته که رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده میگردد ، ترسیم می شود اینجا است که ندفه بته جقه بسته می شود نقش بته بر روی سفال های قرن ۵هجری کاشان، گرکان، نیشابور ، ساوه و ری رواج داشته است متاسفانه از سده شش تا هشت هجری اثری از بته جقه نیست که مراحل تکوینی و تبدیل سرو ویا گیاه دیگری به صورت بته را بررسی کرد .

صفویه :

نمونه های منسوج این عهد همچون قطعاتی از پارچه زری سده ۱۱ از لحاظ تجسم مراحل اساسی دگردیسی سرو به بته و تبدیل شدن آن به شکل دیگر اهمیت به سزا دارد . از این دوره به بعد کم کم درخت سرو بیش از پیش تحلیل رفته و تنها قالب تهی شده آن بر جا مانده و در کنار آن بته منقش در کار ظاهر شدن است و این هیئت و حالتی لست که در آن همه انواع نقش مایه بته ای پشت هم می آیند .

بر روی قالی های شاه عباس دوم ( یعنی نیمه اول قزن یازده ) نقش سرو را می بینیم . در این دوره بته ها تز ئینات ریزی دارند و مزین به نقوش خطاطی هستند افشار و زند : در این دوره به علت نا بسامانی ها آ ثار کمی بر جای مانده و تنها بر روی تعدادی از قالی ها ، پوشش زین اسب و خورجین ها به دست آمده طرح بته بر روی انها استفاده شده است.

قاجاریه :

بته های این دوره بیشتر به بته میری یا سرابندی شباهت دارد و اثر رابطه متقابل سرو و نگاره ها معروف به بته جقه را نمایان می سازد . این سرو در ابتدا به صورتی بوده که باغی را در خود جای می داده است و حلت درونی _ برونی آن و رابطه محیطی و محاطی آن کم کم تغییر کرده و به صورت بته جقه ای در آمده است .

پهلوی تا انقلاب اسلامی ( معاصر ) :

در این دوره به علت شکاف عمیقی که میان طرح های سنتیو هنرمندان معاصر افتاده دیگر چون گذشته نقش مایه های جاوید و سنتی را نداشته ایم اما برخی هنرمندان بومی وابستگی عمیقی از نظر فرهنگی و اقتصادی به هنر های جاوید و سنتی داشتند و سبک و هنر خود را در این دوره متلاطم حفظ کرده اند .